Zlatno-zelena svjetlost Save Šumanovića

Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske bilježi nezapamćenu posjetu povodom izložbe djela Save Šumanovića. Takva navala posjetilaca sasvim je razumljiva, s obzirom da je Sava jedan od najznačajnijih srpskih slikara XX vijeka, i kao što to često biva sa velikim umjetnicima, imao je kratak i težak život, ali i prebogat talentom koji je ga je i svrstao na pozornicu vječnih.

Rođen je u Vinkovcima (22. 1. 1896.) u tadašnjoj Austrougarskoj; kada je Sava imao 4 godine, sa porodicom se seli u Šid. U gimnaziji počinje da se interesuje za umjenost i 1914. godine upisuje Akademiju u Zagebu, koju završava sa najboljim ocjenama. Godine 1920. odlazi u Pariz gdje pohađa privatne časove kod Andre Lota. Pod uticajem tadašnje pariške slikarske struje, sljedeće godine izlaže u Zagrebu, gdje mu slike nisu dobro prihvaćene. Iako je boravio na Monparnasu u vrijeme vrhunca boemskog ludila, činilo se ipak da tamo ne pripada. Evo kako ga je opisao Momčilo Stevanović, njegov kolega sa kojim je zajedno učio kod Andre Lota:

“Bilo je nekog izbjegavanja i nečeg rezervisanog u njegovom držanju. Pomalo je to ličilo na gordost, a pomalo na pozu, nekakvu ljubaznost bez topline. Nije pripadao monparnaskoj boemiji. Podsjećao je ne toliko na slikara koliko na glosatora u ateljeu. Pojednostavljeno, svaki lični uspjeh smatrao je za normalnu stvar, a bilo kakvu neprijatnost koja i nije morala biti u vezi sa njegovim slikama za katastrofu.”

O Savinom životu mnogo je pisano i govoreno, postoji mnogo anegtota.

“Do skoro su bile žive bake koju su kao djeca pozirale Šumanoviću i postoje zapisi, kad su se sjećale kakav je bio. Uvijek je bio jako pažljiv prema djeci. Postoji priča i kako se Sava kupao svaki dan „mirišljavim francuskim sapunom“ i kada bi njegove kućne pomoćnice istresale tu vodu od kupanja ispred kuće, kako su se djeca okupljala i mirisala. Uvijek elegantno obučen sa ličnim kočijašem, vozio se na sva mjesta koja su mu bila zanimljiva za slike”, kaže Lana Pilipović, kustos Muzeja savremene umjetnosti u Banjaluci.

Šumanović se u istoriji srpskog slikarstva smatra jedinim slikarom koji je ostvario nešto značajno i na polju kubizma.

“Sava Šumanović je najprepoznatljiviji po fantastičnim pejzažima, u kojima je maestralno koristio boju i slikao svjetlost, kao i po ciklusu kupačica „Šidijanki“, koji predstavlja izdvojenu cjelinu u srpskom slikarstvu, kao i evropskom slikarstvu četvrte decenije XX vijeka. Ciklus je krenuo sa jednom ženskom figurom u enterijeru, da bi postepeno povećavao broj figura i počeo slikati u eksterijeru. U ciklusu su zastupljene slike jednog modela koji je multiplikovan 3, 5 i 7 puta na jednoj slici. Takav koncept je bio par decenija ispred svoga vremena, tj. zanimljiv za godine u kojima je nastao. Figure su nage i rijetko u kupaćem kostimu, samo sa sandalicama na nogama. One leže, stoje, u određenoj su pozi, kao na „sceni“, zaustavljene u trenutku. Potpuno čaroban i nestvaran utisak ostavlja ovaj ciklus, naročito monumentalna platna sa 7 figura…”, nastavlja Pilipovićeva.

Šumanovićeve slike su na prvi pogled prepoznatljive, od specifičnog načina slikanja, jer je slikao isključivo slikarskim nožem (špahtlom), a samo je konture radio sa četkicom. Svaki njegov potez je izuzetno promišljen i zato bi bilo teško kopirati njegovo slikarstvo. Način na koji je koristio boje i slikao svjetlost je neprevaziđen u srpskom slikarstvu. Bijele akcente koje je stavljao na slikama, naglašena kontura na slikama aktova, kao i pejzaža je nešto po čemu se Šumanović takođe prepoznaje.

“Kao što su francuski slikari odlazili na Azurnu obalu da uhvate tračak božanstvene plave svjetlosti, tako je i Sava pronašao posebnu zlatno-zelenu svjetlost Srema. Istakla bih i seriju ZIMA koje su jedinstvene po svojoj blještavosti i kada se duže gledaju, ‘vidi’ se refleksija i sjaj sunca na snijegu. Najzačajniji kolorista, najveći broj postkubističkih slika u srpskom slikarstvu (u čijem stilu je radio 1920. i 1921. godine), najveći broj aktova u srpskom slikarstvu. Šumanović se školovao i radio u Šidu, Zagrebu, Beogradu i Parizu, pa je u tim gradovima i izvršio veliki uticaj. U Parizu je bio izuzetno prihvaćen, naročito u periodu između 1925-1928. godine, kada je za pariški Jesenji salon uradio sliku PIJANI BROD, bez koje se ne bi mogao zamisliti niti jedan pregled srpske moderne umjetnosti. Ta slika predstavlja vrhunac ekspresionističkog i kolorističkog izražaja.

Francuski kritičari su pisali o njemu, reprodukovali njegove slike u znamenitim časopisima (Le Crapouillot), francuska Vlada mu otkupljuje slike i dobio je poziv da oslika dva stuba kultne kafane La Coupole, koja je bila stjecište umjetničkog svijeta u to vrijeme na Monparnasu.

Znači, prvenstveno je značajan za srpsku umjetnost, ali je izvršio značajan uticaj na hrvatsku umjetnost treće decenije XX vijeka i ostavio značajan trag u Parizu”, zaključuje Lana Pilipović.

Sava je, prema želji roditelja, raskinuo dugogodišnju ljubavnu vezu sa Zagrepčankom Antonijom Koščević. Bili su zajedno 4 godine kada su odlučili da vezu krunišu brakom, međutim roditelji su bili nepopustljivi. Poslušan, kao i uvijek, nije se puno protivio. Kasnije iz Pariza, šalje roditeljima pismo u kome im saopštava da će ih uvijek i u svemu slušati.

Život Save Šumanovića obilježen je i mnogim nervnim rastrojstvima. Nervni slom pretrpio je 1930. godine, patio je od halucinacija i priviđenja. Mnogi su ga tada sažaljevali.

Mir je po svemu sudeći nalazio jedino u Šidu, mjestu koje je vjerovatno smatrao svojim jedinim pravim domom.

Sava život završava tragično, na Veliku Gospojinu, 28. avgusta 1942. godine. Njega i još 15o Srba, ujutro u 6 sati uhapsile su Ustaše i odvele u Sremsku Mitrovicu, gdje su mučeni, a zatim i strijeljani, najvjerovatnije 30. avgusta. Taman negdje u tom periodu, Srem počinje da poprima zlatno-zelenu svjetlost…