Srce građanske Banjaluke

U drugoj polovini 19. vijeka, uporedo sa trgovačkim i privrednim razvojem, u Banjaluci teče izgradnja modernih trgovina, kuća za stanovanje i drugih objekata, a grad polako gubi orijentalni izgled i sve više liči na napredne, evropske gradove.

Rađa se nova Banjaluka, na ponos ondašnjih njenih građana. Upravo simbol te nove, građanske Banjaluke nesumnjivo je Gospodska ulica, koja je do dana današnjeg zadržala primat i ostala znak prepoznavanja ovog grada.

Pametri bilježe da je ime dobila daleke 1878. godine, pred sam ulazak okupatorske vojske u Banjaluku. Baš tada je ugledni trgovac, Tomo Radulović, prikačio veliku tablu na svoju kuću u glavnoj ulici, do tada zvanoj “Pivara”, na kojoj je svojeručno napisao “Gospo(d)ska ulica”. Tek toliko da okupatori znaju gdje dolaze.

Kum Tomo Radulović

Dve gazda-Tomine kuće u Gospodskoj ulici imale su veliki značaj za kulturni život srpskog naroda u Banjaluci: prva, podignuta 1855. godine na početku ulice, bila je na mjestu gde se danas nalazi Skupština grada. Još u toku gradnje, Radulović je kuću ustupio tršćanskom trgovcu Aleksandru Opujiću, za dug od 8000 fl. a.b. Godine 1863. Opujić je ovu zgradu prodao ovdašnjoj crkveno-školskoj opštini, za 800 dukata, pod uslovom da se tu smjesti Srpska osnovna škola, što je i učinjeno. Upravo u ovoj zgradi radiće u vrijeme svog osnivanja, 1866. godine, i Pelagićeva Bogoslovija.

Hotel “Balkan”

Zgrada “Balkana”, vlasništvo crkvene opštine, bila je takozvana “uglovka”, imala je istočnu fasadu u Gospodskoj ulici, a sjevernu u ulici koja je vezivala Gospodsku ulicu sa Carskim drumom.

Svoju ugaonu poziciju naglašavala je okruglim tornjićem i rizalitno izvučenim krajevima koje su krasile dekorativno obrađene atike. Visoka elipsoidna kupola sa kružnim prozorima, rustikalno naglašeni rizaliti, konzolice ispod krunskog venca, balustrade, ukrasni natprozorski venci sa floralnim aplikacijama i bogato ukrašena željezna ograda kružnog balkona krasili su ovaj objekat, koji će sve do 1930/1931. godine, kada će na mestu ”Balkana” biti sagrađena zgrada Banske uprave, predstavljati arhitektonski akcent ovog dijela grada.

Na drugom kraju Gospodske ulice, poznatom kao Kastelov ćošak, Tomo Radulović je 1863. godine sagradio zgradu zvanu “Albanija”. U prizemlju tog zdanja bila je magaza za robu, a na spratu Kasina čitaonica, gdje se okupljala tadašnja srpska inteligencija. Tu su se čitale prve novine kao što su, na primjer, “Bosna” i “Cvijetak”, koje su u to doba izlazile u Sarajevu i bile štampane pola ćirilicom, a pola na turskom jeziku. To srpsko sastajalište, kako piše Vuk Jelovac, nije se svidjelo turskim vlastima, pa je Kasina čitaonica ubrzo zatvorena. Nešto kasnije, u njene prostorije uselio se austrijski konzul Stanislav Dragančić.

“Herren gasse” i Kralja Alfonsa

Austrijanci su Gospodsku ulicu zvali “Herren gasse”, potom je nakon Prvog svjetskog rata dobila ime ulica Kralja Alfonsa, iz zahvalnosti prema ovom španskom kralju, koji je spasio 16 Srba osuđenih na smrt, u poznatom banjalučkom Veleizdajničkom procesu 1915-1916. godine.

Ma kako da se zvala, Gospodska ulica je bila i ostala srce građanske Banjaluke, mjesto na kojem se uglavnom odvijao kulturni život grada za vrijeme Austrougarske.

Odluka o izgradnji Srpskog doma donesena je u martu 1907, u aprilu 1908. godine kupljeno je zemljište i prevedeno u vlasništvo Srpske čitaonice. Zbog nedostatka sredstava, a potom i aneksione krize i Prvog svjetskog rata, kada je i Čitaonici, kao i svim drugim srpskim društvima bio zabranjen rad, od izgradnje doma nije bilo ništa.

Ideja ponovo zaživljava 1936, da bi izgradnja počela 1. jula 1938, a u junu 1939. godine otvoren je novi Srpski dom i useljena Srpska čitaonica. Zamalo. Uskoro je došao Drugi svjetski rat, da bi potonje vlasti ”zaboravile” čije je vlasništvo zgrada, koja i danas stoji u Gospodskoj ulici.

Izvor: Press.rs