Vaskrs inspiracija od vizantijskih slikara do muzike 21. vijeka

Motivi najradosnijeg hrišćanskog praznika, Vaskrsa, vijekovima su predstavljali nadahnuće umjetnicima, a freske u pravoslavnim manastirima svjedoče o tome.

Sve stare freske u Bogorodičinoj crkvi manastira Studenica datiraju iz 1208/9. godine, iako je stari živopis slikan na tri različite pozadine: zlatnoj, žutoj i plavoj – što je najviše zbunjivalo istraživače.

Monumentalna i potresna slika Hristovog raspeća zauzima centralni dio zapadnog zida. Na zvučnoj tamnoplavoj pozadini, toplookerne figure Hrista i drugih učesnika uzbudljive religiozne drame, sa naglašenim ljudskim dimenzijama stradanja i bola, ostvaruju harmoniju najvećih djela evropske umjetnosti XIII vijeka.

Studenički slikar je bio jedan od najboljih slikara svoga vremena. On je poznavao staro vizantijsko slikarstvo – rasuo je zlatne zvijezde po plavoj pozadini na Raspeću, kao što su to radili stari carigradski umjetnici X vijeka, i oni još stariji, iz VI vijeka. U liku Hrista naglasio je njegovu prirodu i pobjedu nad smrću, a u liku majke bol je pobijeđen poštovanjem prema Bogu. U tananim gradacijama između ljudskog i božanskog, otkrivali su vizantijski slikari svoja osjećanja i shvatanja. U studeničkoj monumentalnoj poemi o Bogu i čovjeku, ljudske osobine su prigušene u ime pobjede duha nad tijelom.

Po principu naspramnog postavljanja scena koje se uzajamno dopunjuju, Raspeće Hristovo postavljeno je na zapadni zid crkve, kao pandan Evharistiji i Služenju liturgije iz apside. Studeničko Raspeće nije samo jedna u nizu jevanđelskih scena u naosu, ono je veoma razgovijetno prožeto liturgijom. Zbog isticanja Hristove žrtve na krstu i njenog obrazloženja u djelu spasenja, slikar je osnovni jevanđeoski tekst dopunio nizom detalja preuzetih iz liturgijskih i poetskih izvora, pa je ostvario jednu složenu ikonografsku cjelinu, bogatu značenjima narativne i simboličke prirode.

Osim Hrista na krstu, “Cara slave”, kako je obilježen, Bogorodice, apostola Jovana, vojnika i žena jerusalimskih, u scenu su uvedeni anđeli u plaču, proroci sa razvijenim svicima, personifikacije Stare i Nove crkve i zvijezde na azurnoplavom nebu. Mrtav Hristos na krstu, kao nova žrtva, ima evharistički smisao, jer je njegova krv prolivena na krstu temelj Crkve i zalog našeg spasenja, kako se ističe i na proskomidiji: “Iskupio si nas prečistom krvlju svojom od kletve zakonske, na krstu prikovan i kopljem proboden izlio si besmrtnost ljudima, Spasitelju naš.”

U Studenici je veoma naglašen taj momenat isticanja vode i krvi iz Hristove rane, koje u sud prihvata personifikovana figura Novog zavjeta, a krv pada i na Adamovu lobanju u dnu krsta, kao znak spiranja praroditeljskog grijeha. Hristovu žrtvu na krstu obrazlažu i starozavjetni proroci u vrhu slike, a za tekstove na svicima odabrana su ona njihova proročanstva koja su ušla u bogosluženje ili su njemu prilagođena.

Na studeničkoj fresci još jedan detalj upućuje da je ovdje tema smrti Hristove bila proširena aluzijom na njegovo vaskrsenje – zvijezde oko Hrista slikaju se u predstavljanjima Hristovog trijumfa nad smrću, jer Hristos, “zvijezda sjajnija od vidljivih zvijezda”, sišao je u ad “okružen nezalaznom svjetlošću” i pozvao pravednike riječima: “Dođite u svjetlost”, pa je tako osvijetlio sve ljude božanskim sjajem svoga vaskrsenja. Krst na Golgoti je nosio Hrista, “Sunce pravde”, koje je uokolo razlivalo svoje zrake, pa se zato u Službi podizanja Časnog krsta proslavlja krst – “sjajni znak među zvijezdama”.

Ovakvom ikonografskom obradom, a ne samo uz pomoć umjetničkih i formalnih sredstava, kompozicija Raspeća u Studenici ima izuzetno mjesto; iako pojedinim detaljima utemeljeno u starijoj umjetnosti, ono je savršeno uključeno u liturgijski program studeničkog slikarstva i eshatološki intoniranu dekoraciju oko Nemanjinog groba u zapadnom traveju.

Mladi kompozitor iz Istočnog Sarajeva Đorđe Jovančić ističe da su motivi vjerskih praznika i duhovnosti prisutni u umjetnosti još od njenog začeća.

“Evropska muzička kultura, koja se proširila po cijelom svijetu, nastala je u crkvi. Prvi napjevi stvarani su u službi Božijoj i u svrhu Njegovog veličanja iliti praznovanja. Iako je ta muzika evoluirala do danas u raznim pravcima, i dalje postoje umjetnici koju svoju inspiraciju pronalaze u njenim izvorištima. I sam sam određeni dio svog stvaralaštva i upoznavanja sa muzikom posvetio duhovnoj muzici. To je rezultiralo mojim etnomjuziklom “Toplik”, koji je imao vjeru, duhovnost i radost kao glavni motiv” kaže Jovančić.

Poezija

Freske u manastirskoj crkvi Svete Bogorodice u Sićevačkoj klisuri nose svjedočanstvo o uticaju motiva Vaskrsa na umjetnike. Manastirska crkva sagrađena je i živopisana 1644. godine. Priprata crkve je ponovo oslikana krajem 19. vijeka scenama iz Bogorodičinog akatista, najuzvišenijeg djela vizantijske crkvene poezije. Prelijepi živopis sićevačkog manastira su oslikali, po svemu sudeći, umjetnici iz sjeverne Grčke, iz tog vremena znamenitih zografskih škola, a u vrijeme duhovnika Jovana, ktitora Veselina i patrijarha Pajsija. Živopis obiluje prelijepim koloritom, divno složenim bojama, zanosnim crtežima i nesvakidašnjim ikonografskim detaljima i mnogim pojedinostima. Manastir Svete Bogorodice nalazi se u živopisnom predjelu Sićevačke klisure, u podnožju stjenovitog brda Kusača.

Duhovne note

“Pisati i veličati vjeru u Boga smatrate kao blagoslov i ta uzajamna iskrena veza između umjetnika i Boga daje predivne plodove. Takva muzika se izdiže iznad prostora umlja svojom jednostavnošću kao savršenstvom i svojom dušom. Tu je racionalnost apsolutno nepotrebna. Tako je i sa vjerom i sa praznovanjem. Vjera u Hristovo vaskrsenje nas izdiže iznad samih nas i dokazuje koliko smo kadri spoznati suštinu postojanja dušom, a ne umom” kaže Đorđe Jovančić.

Izvor: Glas Srpske